De volgende dagen zijn precies hetzelfde maar dan in andere nabij gelegen dorpjes. Andere doden, maar dezelfde ceremonie met dezelfde mensen en zelfs dezelfde soort maaltijd. Ik kom steeds dezelfde mensen tegen en af en toe een nieuw gezicht. Ik vind het een mooi gebruik eens per jaar samen te komen, te rouwen en verdriet te delen. En dat gezamenlijke en openlijke doet mensen duidelijk goed. Maar zoveel dagen achter elkaar vind ik ook te veel. Het is zwaar om dagen achtereen het verdriet te aanschouwen, huilende mensen te troosten, je in zo’n grote groep te bevinden.

Behalve de ceremonies op de begraafplaatsen en het gezamenlijke eten op een binnenplaatsje hebben alle huizen in de dorpjes een soort van open huis. Je kan er zomaar langs voor thee (of hoge nood). Wat moet dat zwaar zijn voor de vrouwen des huizen hier. Ze rennen rond, koken, geven sloffen aan, zetten thee, wassen af, ruimen op, schenken thee in en brengen die netjes op een dienblad rond, voeden hun kinderen tussendoor, zetten nog meer thee, wassen de 20 glaasjes en vullen die weer enzovoort. En dat de gehele dag door, voor zoveel mensen en ook nog eens onderwijl rouwend.

De ceremonie in Hanyeri wordt bezocht door meer dan duizend mensen. Vandaag is de 3^e dag van de ceremonies en film ik niet meer. De tapes zijn bijna allemaal vol en ik ben moe. Ook wil ik zo’n dag eens meemaken zonder de camera tussen mij en de mensen in. Nog steeds vragen sommige mensen wie ik ben (al zijn het er minder) en nog steeds smelten ze als ze antwoord krijgen. Toch begint voor mij deze prachtige oude traditie ook wat scherpe randjes te krijgen. Oude en zieke vrouwen die al in rouw zijn om hun eigen dode laten zich iedere dag ook bij de andere ceremonies gaan. Vrouwen met hoge bloeddruk worden in de schaduw verzorgd door hen die zich minder miserabel voelen. Dag na dag je overgeven aan zoveel verdriet kan het lichaam niet aan denk ik. Dit is too much…

Ik ben blij behalve zoveel oude bekenden (van mijn ouders) te leren kennen ook wat mensen in de mensenmassa tegen te komen die ik zelf ook goed ken. Cemal en Sariban Karakus bijvoorbeeld. Zij is mijn tantes zusje en hij mijn ooms (en vaders) neef. Ik heb ze zo’n 3 jaar niet gezien en ben blij. Hij heeft echte pretogen, een grote lachende snor en is een warme verteller.

Op de 1^ste dag van de ceremonies vragen ze mij na afloop mee te gaan naar de begraafplaats nog hogerop waar mijn tantes ouders liggen begraven. Een kleine privé ceremonie zeg maar. We proppen ons in een auto (Cemal Karakus, twee zusjes van mijn tante en een dochter van een van hen) en rijden de berg op. We lopen het laatste stukje omhoog en klimmen over het muurtje van de begraafplaats. Ze gaan met hun vieren echt op bezoek bij de doden lijkt wel. De massaliteit van de eerdere ceremonie maakte indruk op mij maar de intimiteit van het moment nu is echt verstillend mooi.

Beide zusjes praten met hun ouders aan hun graven alsof ze hen horen. Een van hen heeft zand meegenomen van het graf van haar zus in Frankrijk en strooit dit beetje zand op het graf van haar moeder. Ze vertellen hen over hoe ziek hun zus Emine is in Nederland. Snikken hoezeer ze moeder en vader missen. Ze plukken wat onkruid weg van de graven. Cemal Karakus tuurt in de verte richting zijn geboortedorp Derebasi. De prachtige volle snor trilt. Ik vraag hem wat hij denkt. Hij haat het dorp zegt hij met trieste melancholische blik. Dit antwoord verrast me echt. Ik ken de warme heimweevolle verhalen over het dorp en de hang naar vroeger als die herinneringen worden opgehaald. Maar hij haat het dorp zegt hij. Hij zou nooit terug willen. Dat leven was geen leven vindt hij. Als hij denkt aan die plek en aan toen dan denkt hij aan armoede en onrecht, aan een leven waarin de sterkste zegevierde, aan een tijd waarin zijn leven niets waard was. ‘Man wat houd ik van deze man’, denk ik terwijl zijn snor recht uit het hart spreekt.

Hij is sinds kort hartpatiënt en het is erg warm daar op die begraafplaats. Ik vraag niet veel verder. Wel vraag ik hem of ik hem mag filmen voor de docu. Hij kent mijn oom en tante goed en kan hun liefde in de tijd plaatsen dat ze opgroeiden in het dorp omdat hij zelf hier is geboren en opgegroeid. Dat betekent dat hij 2 dagen langer voor mij hier in de buurt moet blijven want hij en zijn vrouw wonen in Antalya. Over 2 dagen komt de ploeg namelijk. Hij zal zijn best doen zegt hij…

De laatste ceremoniedag die ik bijwoon kan ik eindelijk echt met hen samenzijn omdat ik nu even niet film. Ik voel dat het goed is dat ik de afgelopen dagen weer hier in de dorpen ben. Ik leer de mensen beter kennen en zij mij. We krijgen meer en meer een band. Toch besluit ik de laatste ceremoniedag maar niet meer bij te wonen. Over twee dagen komen Peter en Diego. Dan hoop ik dat we sommige scènes die spontaan ontstonden toen ik alleen was weer zullen vangen en natuurlijk nog veel en veel meer moois…